Abed Khaled / AP Photo
19 Ekim'de, Gazze dünyanın en eski kiliselerinden birinin yerle bir edilmesine tanıklık etti ve Gazze'nin tarihinin ve mirasının acımasızca silinmesine ilişkin ciddi endişelerimizi artırdı. Acımasız bombardımanın ortasında, bir zamanlar aralarında Firavun, Kenan, Roma, Bizans ve İslam medeniyetlerinin de bulunduğu sekizden fazla medeniyetin bir zamanlar beşiği olan şehir, tarihi ve kültürel özünü kaybediyor. Bu feci kayıp, paha biçilmez insanlık tarihinin ve kültürel mirasın acımasızca yok edilmesinin üzücü bir kanıtı olarak duruyor.
Gazze'nin en eski kiliselerinden birinin kaybı, devam eden bombardımanlar sırasında tarihi ve somut mirasın silinmesine yönelik endişelerimizi yoğunlaştırdı. Bu olay sadece asırlık tarihin ve çeşitliliğin üzücü yok oluşunun sebep olmakla kalmadı, aynı zamanda çok sayıda kadim ve modernite öncesi medeniyete açılan kapıların güvenliği konusundaki kaygıları büyüttü.
Gazze, bölgenin tarihini ve mirasını yansıtan ve bombardıman nedeniyle tehlike altında olan önemli tarihi anıtlara ve müzelere ev sahipliği yapıyor. Gazze'deki Tell Umm-Amer ve Anthedon Limanı (Gazze'nin Eski Limanı) 2011 yılında Filistin Yönetimi'nin talebi üzerine UNESCO tarafından Dünya Mirası olarak kabul edilmişti.
"Gazze'de 150 ev, 20 cami ve üç kilise dahil olmak üzere birçok tarihi yer bulunuyor. Ayrıca eski bir çarşı (souq) ve bir çeşme (sabil) var." (Al-Monitor, 2016.)
Gazze Şeridi, 7 Ekim'den bu yana devam eden ağır bombardımana maruz kalırken, tehlike altındaki müzelerin belirsiz durumu yakıcı bir aciliyet haline geldi. 15 asırdır duaların simgesi Aziz Borfiryus Rum Ortodoks Kilisesi'nin yıkılmasından bir gün sonra, Refah Müzesi -Gazze'nin Filistin Mirası Müzesi- de Güney Gazze'de harabeye döndü. Aralık 2022'de 30 yıldır itinayla bir araya getirilen bir koleksiyonla ziyarete açılan müze, Filistinli bir kadının adanmışlığını ve kültürel farkındalığını temsil ediyordu. Teknoloji ve eğitim profesörü ve Gazze'deki çocuklara yönelik 'Khawater' insani yardım girişiminin yöneticisi Suhayla Shahin, kültürel ve arkeolojik eserlerin küratörlüğüne 60 bin dolardan fazla yatırım yaptı. Müzesinin enkazı ve kalıntıları önünde duran Shahin, Gazze'nin kültürel mirasının önemli bir kısmının telafi edilemez kaybının yasını tutuyor. Sosyal medya ve haber kanalları aracılığıyla paylaşılan dokunaklı ifadeleri, derin kayıp karşısında duyulan derin ağıtı yansıtıyor. Yine de iyimser bir şekilde "Gazze'nin çocukları onu yeniden inşa edecek" diyor:
"Açılışın üzerinden henüz bir yıl bile geçmedi. Müze sadece ulusal olana odaklanmıyordu, aynı zamanda evrensel bir mesajı vardı. Nesilleri Gazze ve Filistin'in tarihi ve kültürüyle bağlantılı tutmak istedim ama savaş bunu yok etti. Yok ettiler. Müzeyi hedef aldılar. Mirasımızı hedef alıyorlar." (Suhayla Shahin/ainkisar.ps, 2023)
Suhayla Shahin, ainkisar.ps/Abdulla al-Attar, 2023
Refah Müzesi, ainkisar.ps/Abdulla al-Attar, 2023
Kökeni Memlük dönemine kadar uzanan tarihi bir kamu müzesi olan Qasr al-Basha (Paşa Sarayı Müzesi, Radwan Kalesi ve Napolyon'un Kalesi), Gazze'nin Eski Şehri'ndeki el-Wehda Caddesi'nde, el-Ahli Baptist Hastanesi ve Aziz Borfiryus Kilisesi'ne sadece on dakikalık yürüme mesafesinde yer alıyor. 13. yüzyıldan kalma bu saray, Memlük ve Osmanlı valilerinin ikametgahı olarak hizmet vermiş, daha sonra 19. yüzyıldaki Fransız seferi sırasında Napolyon tarafından kullanılmış. 20. yüzyılda kız okulu olarak faaliyet gösteren saray, nihayetinde 21. yüzyılda müzeye dönüştürülmüş. Ne yazık ki müze, İsrail bombalarının neden olduğu kısmi bir yıkıma maruz kaldı. Sarayın bulunduğu el-Wehda Caddesi ilk kez bir yıkıma tanık olmuyor. Mayıs 2021'de İsrail'in hava saldırısının ardından cadde, şehri kahreden ve Gazzelilerin "cadde öldü" dediği bir felaket (el-Wehda katliamı olarak anılıyor) yaşamıştı. Şimdi, bombardımanın başlamasından 44 gün sonra, el-Wehda'nın müzeyi de etkileyen bir başka yıkımla karşı karşıya kaldığını öğreniyoruz.
Qasr al-Basha (iç mekan) - Ultra Palestine, 2022
Gazze'deki yıkım seviyesini gösteren bir uydu görüntüsü. New York Times, 20 Kasım 2023/Qasr al-Basha
Khalid 'Azb, mevcut çatışmaların ardından Gazze Şeridi'ndeki özel müzelerin gördüğü zarardan duyduğu üzüntüyü Al Jazeera'ya anlattı. 'Azb'ın mesajı, Gazzelilerin somut miraslarına verdikleri derin değerin ve bunların korunmasının öneminin farkında olduklarının altını çiziyor. 'Azb, Filistinlilerin, Gazze Şeridi'nin zengin maddi mirasını korumaya adanmış farklı müzeler kurmak ve sürdürmek için gösterdikleri önemli çabalara değiniyor. Bu müzelerin çoğunun Dikkat çekici bir şekilde, bu müzelerin çoğu Kuzey ve Güney Gazze'de yer alıyor.
Önemli arkeolojik ve kültürel mirasın ıstıraplı kaybının ardından, kuşatma ve bombardıman altındaki bu müzelerin belirsiz kaderi ciddi endişelere yol açtı. Gazze'deki al-Khudary, al-'Aqqad, al-Shahwan, Abu Lehya, Abu Alian ve diğerleri gibi aileler, özel ev müzeleri kurarak dikkat çekici bir çaba ortaya koymuşlardı. Bu aileler, Gazze'nin mirasına yönelik gerçekleşmesi muhtemel tehdide dair endişelerini mevcut çatışma ortaya çıkmadan önce bile medyada dile getirmişlerdi. Bu müzelerin her biri, mirasın koruyucusu olarak var oluyor ve kurucularının anılarını ve özlemlerini somutlaştırıyor.
Şimdi, devam eden krizin ortasında, bu zengin kaynakların savunmasızlığı, geçmiş ve bugünle kurulan bu hayati bağlantıların korunmasının aciliyetini önemle vurguluyor. Bu müzeler, Gazzelilerin ileri görüşlülüğünün ve zorluklar karşısında miraslarını koruma konusundaki kararlılıklarının dokunaklı andaçları olmaya devam ediyor. Gazze'nin zorlu koşullarında, bir grup özel müze, kültürel dayanıklılığın çapaları olarak duruyor.
Bu müzeler arasında Filistinli ünlü işadamı Jawdat al-Khudari tarafından kurulan Gazze Müzesi ya da Mathaf al-Funduq (Otel Müzesi) de yer alıyor. Kuzey Gazze'deki al-Muthaf Otel'in sınırları içinde yer alan bu eşsiz kurum, sadece Bronz Çağı'na (M.Ö. 3500) kadar uzanan tarihi kalıntıları barındırmakla kalmıyor, aynı zamanda kültürel etkinlikleri teşvik ediyor, çocukların ve yetişkinlerin ilgisini çekerek şehrin zengin mirasının canlı bir tasvirini ortaya koyuyor. Ablukadan önce, ziyaretçiler için bir geçit görevi gören otelde konaklayan bir misafir, otel restoranında seçkin kültürel deneyimlerin tadına bakabilir ve müzesinde tarihi bir tura çıkabilirdi. Ancak tıpkı Qasr al-Pasha gibi otelin bulunduğu ve Gazzeliler tarafından şeridin en güzel sokağı diye tarif edilen el-Rasheed Caddesi'nin İsrail saldırılarından ciddi şekilde etkilendiğine ilişkin 3 Kasım tarihli haberler de müze ve otelin durumu hakkında belirsizlik yaratıyor.
Mathaf al-Funduq, Müze Salonu, almathaf.ps
İsrail bombardımanından önce ve sonra al-Rasheed Caddesi (2023), Khalil Hamra ve Abed Khaled/AP Photos
Gazze'nin güneyindeki Han Yunus'a bağlı el-Karara köyünde zeytin ağaçları arasında eski bir evde yer alan Al-Qarara Kültür Müzesi (veya Han Yunus Müzesi), sanatçı çift Najla ve Mohamed Abu Lehya'nın yaratıcı çabalarını yansıtıyor. Altı milyon yıllık zaman dilimine yayılan insan yapımı eserlere ev sahipliği yapan bu müze, şeridin Kenan döneminden modern çağa uzanan tarihini gözler önüne seriyor. Bu müze, kalıntıları korumanın ötesinde kültürel zanaatkarlığı teşvik ediyor. Müze, her biri farklı bir temaya adanmış farklı odalardan oluşuyor. Eşsiz bir odada Filistin nakışları ve tarih boyunca çiftçiler ve köylüler tarafından kullanılan aletler gibi kültürel eserler sergileniyor. 2 Kasım'da Mohammad Nahla bize al-Qarara Müzesi'nin İsrail'in son bombardımanından etkilenen pek çok kültür merkezi arasında yer aldığını söyledi.
Al-Qarara Müzesi, Kültür Odası, The Christian Science Monitor, 2021
Han Yunus'un merkezinde, Waleed al-'Aqqad büyük bir saygıyla Gazze tarihinin beş bin yıllık anlatısını Al-'Aqqad Kültürel Miras Arkeoloji Merkezi'nde koruyor. Antik ve modernite öncesi eserler, tablolar ve kültürel şaheserlerden oluşan bu koleksiyon, Filistin kültürel mirasının sürekliliğinin kanıtı. Endişeli bir tarih bekçisi olan al-'Aqqad, Al Jazeera'ya 35 yıllık bir rüyayı korumak için müzede uyuduğunu söylemişti. Müzeden en son 22 Şubat 2020'de el-Ayn sayesinde haberdar olmuştuk.
Waleed al-'Aqqad, Ibraheem Abu Mustafa/Reuters, 2016
Marwan al-Shahwan'ın Han Yunus'taki Yeraltı Müzesi farklı medeniyetlere ait 10 binden fazla esere ev sahipliği yapıyor. Al-Shawhan, Al Monitor'a verdiği bir röportajda, büyükbabasının "halkın ve şehrin tarihi"ni anlatmak ve korumak için bir müze kurma hayalini hatırlıyordu. Bu hayal, 30 yıllık bir yolculuğun ardından gerçeğe dönüştü. Ne yazık ki, Gazze'ye yönelik son saldırılar al-Shahwan'ın müzesinin güvenliğini tehdit etti. Gazze'deki bu müzenin kısmen zarar gördüğüne dair haber, 21 Ekim 2023 tarihinde Khalid 'Azb tarafından Al Jazeera'ya bildirildi.
"Umarım bir gün bu müze kendine daha büyük bir ev bulur" Marwan Al-Shahwan, 2016.
Al-Shahwan Müzesi'nin bir köşesi, Diya al-Kahloout, Al Jazeera, 2011
Bu özel müzeler, yalnızca Gazzelilerin direnişini incelikle yansıtan bir vizyon ve adanmışlığın bir tezahürü değiller. Aynı zamanda, Gazze'nin kültürel mirasının korunmasında bu müzelerin önemi büyük. Kurucularının duygularını ve bu kurumların doğasında var olan önemini yansıtıyorlar.
Ne yazık ki, ailelere ait birçok müze dünyada tanınmıyor. Müzelere dair mevcut materyallerin büyük çoğunluğunun Arapça olması, popüler arama motorları aracılığıyla erişilebilirliği sınırlıyor. Yine de, her müzenin sahibinin, sergileriyle ilgilenenlerle etkileşim sağlamak için ilgi çekici sosyal medya içerikleri oluşturma girişiminde bulunması dikkate değer.
İsrail bombardımanlarında hayatını kaybeden sivillerin yer aldığı listeyi detaylı bir şekilde incelenmeme rağmen Suhayla Shahin, Jawdat al-Khudary, Najla ve Mohamed Abu Lehya, Waleed Al-'Aqqad ve Marwan Al-Shahwan hakkında teyitli bir bilgiye ulaşamadım. Bu isimlerin durumları yoğun bombardıman nedeniyle belirsizliğini koruyor.
Ayrıca, bahsi geçen müzelerin ve kuzeyinden güneyine kadar Gazze'deki diğer müzelerin halihazırdaki durumları da belirsiz. Aynı şekilde, Roma Mezarlığı ve Salman al-Nabahin'in çiftliğinde keşfettiği ve muhafaza etmeye çalıştığı Bizans Mozaiği gibi tarihi simgelerin gördüğü zararın seviyesi de bilinmiyor.
Uluslar binalardan önce hayatları korumaya çalışırken, şu aşamada Gazze'deki mirasın muazzam kaybına ilişkin kapsamlı bir tartışma yürütmek zorlayıcı olabilir. Fakat Kuzey ve Güney bölgelerinde, özellikle Han Yunus'ta yoğunlaşan bu müzelerin korunmasına şu anda aktif bir şekilde müdahil olmayan uluslararası kurumların yokluğuna dikkat çekmemiz gerekir.
Timothy Clack, Oxford Üniversitesi tarafından yayınlanan ve Ukrayna'nın işgalini yorumlayan makalesinde, savaşların kültürel mirası yok ederek insanları ve kimlikleri yok ettiğinin altını çiziyor. Clack, savaşların normalde "kültür kırımı" (culturicide) olarak adlandırdığı sistematik bir miras yıkımına yol açtığını ileri sürüyor. 1954 Lahey Sözleşmesi'ne göre kültürel ve tarihi mirasın korunması evrensel bir sorumluluktur:
"Gerçek ve başlıca görevi (a) fıkrasında zikredilen menkul kültürel varlıknı koruma veya teşhirden ibaret olan müze, büyük kitaplık, arşiv deposu gibi binalarla (a) fıkrasında açıklanan menkul kültürel varlıknın silahlı bir çatışma halinde korunmasına mahsus sığınaklar" (Lahey Sözleşmesi, 1/C, 1954)
Bombardımanın zirve yaptığı dönemde, Akdeniz'de çeşitli etnik ve dini grupların evi olan bir Filistin şehrinin kültürel ve maddi varlıkları ciddi bir tehdit altında. Gazze'nin çok yönlü ve tarihi açıdan zengin mirasının korunmasını amaçlayan global bir eyleme aracılık etmek bir yükümlülük. Uluslararası toplumun dikkatini Gazze'nin ağır hasar görmüş kentsel altyapısına çekerken, bölgenin mirasının korunması açısından hayati önem taşıyan özel müzelerin ve daha pek çoğunun yıkım ve bombaların sisi altında kalabileceğine dair samimi bir endişe var.
9 Kasım 2023/Al Jazeera (Harita yazar tarafından revize edildi ve müze bilgileri eklendi)
-------
Abu Don, Mohammad. (May 17, 2020) Al-Qarar Museum in Gaza: A Heritage Shrine of the Strip’s History. -Al-Sharq al-Awsat. https://aawsat.com/home/article/2289126/متحف-«القرارة»-في-غزة-مزار-تراثي-شاهد-على-تاريخ-القطاع
AFP. (November 01, 2011) The Palestinian Authority Prepares a List of the Historical Sites to Include to World Heritage. France24. https://www.france24.com/ar/20111101-palestinians-archaeology-unesco-membership-twenty-historic-sites
Ahmad, Eman. (February 22, 2020) Waleed al-Aqqad: Owner of the First Home-Based Museum Narrates the History of Five Civilizations. AlAaqyn News, https://al-ain.com/article/walid-akkad-individual-museum-civilizations-gaza
Al-Sha’er, Hani. (December 18, 2018) Two Gazan Couples Succeed in Opening a Museum, Anadolu Agency. https://www.aa.com.tr/ar/التقارير/زوجان-في-غزة-ينجحان-في-افتتاح-متحف-تقرير/1340850
Al Jazeera Lab. (November 9, 2023) Israel’s Attakcs on Gaza: The Weapons and Scale of Destruction, Al Jazeera.https://www.aljazeera.com/news/longform/2023/11/9/israel-attacks-on-gaza-weapons-and-scale-of-destruction
At al-Qarara Cultural Museum You Find All Eras Took Palestine as Home. (January 16, 2018) Shabaq 24. https://sabq24.ps/post/14846/في-متحف-القرارة-الثقافي-ترى-كل-العصور-التي-وطئت-فلسطين
Azb, Khalid. (October 17, 2023) Gaza: A Heritage Destroyed by War and Sieged by Israel. Al Jazeera. https://www.aljazeera.net/opinions/2023/10/17/غزة-تراث-تدمره-الحرب-وتحاصره
Clack, Timothy. Cultural Heritage on the Frontline: the destruction of peoples and identities in war. Oxford News. https://www.ox.ac.uk/news/2022-10-04-cultural-heritage-frontline-destruction-peoples-and-identities-war
Convention For the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict With Regulations For the Execution of the Convention. (May 14, 1954) UNESCO. https://en.unesco.org/sites/default/files/1954_Convention_EN_2020.pdf
Dağlıoğlu, E. C. (2023, October 24). ‘İşgal bitmeden Filistinlilerin kültürel kimliğine yönelik sadece küçük adımlar atabiliriz.’ Nehna. https://www.nehna.org/post/isgal-bitmeden-filistinlilerin-kulturel-kimligine-yonelik-sadece-kucuk-adimlar-atabiliriz
El-Komi, Ahmed. (December 27, 2016) How One Gazan is Preserving Palestinian Heritage in His Basement. Al-Monitor. https://www.al-monitor.com/originals/2016/12/gaza-palestinian-heritage-museum-artifacts.html
EuroNews. (December 10, 2021) Muthaf Waleed al-Aqqad in Preserves the History of the Country and its Jeopardizes Artifacts in Gaza. Euronews. https://arabic.euronews.com/2021/12/10/watch-walid-al-aqqad-museum-gaza-preserves-country-s-history-lost-antiquities
Fayyad, Ahmad. (October 10, 2009) A Palestinian Founds a Museum in Khan Younes. Al Jazeera. https://www.aljazeera.net/culture/2009/10/27/فلسطيني-يؤسس-متحفا-بخان-يونس
Ibrahim, Amani. (October 19, 2023) People and Buildings: Three World Heritage Sites in Gaza, Did the Occupation Bombshell them? Bab Misr. https://www.babmsr.com/البشر-والحجر-3-مواقع-تراث-عالمي-في-غزة-ه/
Mansour, Nahed. (January 21, 2023) A Palestinian Woman Takes Upon Here Establishing the First Cultural Museum. Alghad. https://www.alghad.tv/سيدة-فلسطينية-تنشئ-أول-متحف-للتراث-على/
McKeran, Bethsn. (September 1, 2023) ‘We can’t take any of this for granted’: Gaza’s Fight to Keep its Treasures Safe at Home. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2023/sep/03/its-heartbreaking-our-heritage-is-being-stolen-gazas-fight-to-keep-its-treasures-safe-at-home
Nahla, Mohammad. (November 2, 2023) Israel Bombardment Destroys the Cultural Centers in Gaza Strip. Mada al-Balad. https://www.elbalad.news/5984269
Namey, Isra (September 14, 201) In Gaza, a Museum Filled with History ‘Picked Up’ Along the Way. The Christian Science Monitor. https://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2021/0914/In-Gaza-a-museum-filled-with-history-picked-up-along-the-way
Qasr al-Basha from a Historical Monument to a Museum. PLO: Ministry of Tourism and Antiquity. https://www.mota.ps/arabic/?p=1012
Solomon, Tessa, Excavation of Roman Cemetery Reveals Coffins Craved with Images of Grapes and Dolphins. ArtNews. https://www.artnews.com/art-news/news/excavation-roman-cemetery-reveals-coffins-gaza-city-1234680497/
This is My Story: Marwan Shahwan an Artifacts Collector. Al Jazeera. https://www.youtube.com/watch?v=jPfVymoabro
Yaghi, Amjad. (January 25, 2023) Suhayla Shahin Founds a Museum of Palestinian Heritage in Rafah. Alharabi al-Jadeed. https://www.alaraby.co.uk/society/سهيلة-شاهين-تؤسس-متحف-التراث-الفلسطيني-في-رفح